آیین دانشجویان و دانشگاه تهران

دکتر محمد توکلى طرَقى

۵. ایروانى و دانشگاه

در کنار این خرده‌گیرى­ها که نام نویسنده ذکر نشده بود، "سخنى چند راجع به دانشگاه تهران" به قلم رحیم ایروانى از اهمیت خاصى برخوردار است. در ادامهٔ خرده‌گیرى از باشگاه دانشگاه و دانشکده­هاى حقوق، فنى، و  پزشکى، رحیم ایروانى در "سخنى چند" به بررسى مشکلات کلى دانشگاه پرداخت. براى تکمیل دانشگاه ایشان توجه را به لزوم تأسیس مریض‌خانه، ادارۀ پست، چاپخانه، و ادارهٔ آمار، و گسترش کتابخانه جلب کرد. ایشان "عدم توجه به امور حیاتى و بهداشتى دانشجویان" را از "اهمال­کاری‌هاى" رئیس و دبیرخانه دانشگاه دانسته و خاطر نشان ساخت که "از موارد بسیار ضرورى که باید در سال آتى به طور حتم دانشگاه بدان توجه نماید موضوع تأسیس مریض‌خانه براى دانشجویان دانشگاه است." با تقریبا ۳۰۰۰ دانشجو، ایروانى ایجاد "یک ادارۀ پست آبرومندى که کارمند آنهم جداگانه استخدام شود" لازم دانست. ایشان بر آن بودند که با دریافت یک ریال در سال از دانشجویان دانشگاه می­توانست این مشکل را به سادگى حل کند. اما براى تأسیس چاپخانهٔ دانشگاه، ایروانى به جاى آنکه رئیس و دبیرخانۀ دانشگاه را مخاطب دهد، روى سخن را به استادانى کرد که در مجلس شوراى ملى سمت نمایندگى داشتند: "اگر عدۀ هفت هشت نفرى شما که استاد دانشگاه هستید نتوانید از این دستگاه عریض و طویل وزارتخانه­ها یک چاپخانۀ اختصاصى براى دانشگاه بگیرید دیگر چه انتظارى نسبت به کارهاى بزرگ‌تر از شما می­توان داشت؟" در ادامه ایشان افزودند، "دانشجویان جداً منتظرند که نمایندگان مجلس که استاد دانشگاه هستند براى گرفتن چاپخانه اقدام جدى بنمایند تا طورى شود که براى سال آتى چاپخانه دانشگاه در محوطه دانشگاه تأسیس شود و از این راه بسیارى از بارهاى سنگین دانشجویان از روى دوششان برداشته شود."[1]

"نامنظم بودن دفترها" از امور دیگرى بود که در نگرش ایروانى مى­بایستى "مورد توجه سریع رؤساى دانشکده‌ها و دبیرخانۀ دانشگاه قرار گیرد." "دفتر دانشکده­ها باید نمونۀ نظم و ترتیب کامل باشد تا براى دانشجویان سرمشق خوبى قرار گیرد. باعث تأسف است که علاوه بر اینکه دفترهاى دانشکده­ها رعایت نظم و ترتیب و قول خود را نمى­نمایند، اصلاً داراى دفاتر دقیق و صحیحى نیستند. فى­المثل اگر الان شما به دفتر دانشکدهٔ هنرهاى زیبا بروید، نمی‌توانید به طور تحقیق از عدۀ شاگردان و عدۀ قبول­شدگان در سال اخیر اطلاعى به دست بیاورید!" "براى آنکه ادارۀ دانشکده­ها سرمشق ادارات دیگرمان شود،" ایروانى بر آن بود که" عموم دانشکده­ها باید داراى یک ادارۀ آمار باشند که به طور بسیار دقیق عدۀ دانشجویان، قبول­شدگان و آنها که ترک تحصیل کرده‌اند تا ده سال پیش نشان دهد. به علاوه از این راه بتوان اطلاعات کلى راجع به دانشجویان و وضع اجتماعى آنان که براى بسیارى از مطالعات اجتماعى لازم است به دست آورد."[2]

ایروانى به کتابخانه دانشکدۀ حقوق توجهى خاص داشت: "به طور قطع و یقین پس از سه سال تحصیل در دانشکدۀ حقوق باید اعتراف کنیم که آقایان استادان به هیچ وجه علاقه­اى به دانشجویان ندارند. دانشکدۀ  حقوق در حدود ۱۲۰۰ نفر دانشجو دارد. از فردفرد دانشجویان که هر یک به نوبۀ خود مقصرند مى­پرسم کدام روز بعد از ظهر با استادان مربوطه در کتابخانۀ دانشکده به research و تتبع مشغول بوده­اند؟ من همان اندازه که آقایان دانشجویان را از این بى­علاقگى مقصر می­دانم استادان که شخصاً رسیدگى نمی­کنند و مشوق دانشجویان نمی‌شوند که به مطالعه بپردازند بى­تقصیر نمی­دانم!" براى پیشبرد امر تحقیق، ایروانى پیشنهاد کرد که دانشجویان به طور مرتب ساعاتى را در کتابخانه بگذرانند و "بى­مناسبت نیست که آقایان استادان به نوبت نیز هرکدام در هر روز به عنوان "راهنماى قرائت­خانه" در کتابخانه باشند تا دانشجویان بتوانند مشکلات و معضلات و طرز استفاده از کتاب‌ها را از آنها بپرسند."[3]

به علت عدم وجود امکانات پژوهشى، ایروانى با برنامهٔ رئیس دانشکدۀ حقوق براى گشایش دورهٔ دکترا در حقوق مخالف بود: "هنوز دورۀ لیسانس را کامل نکرده می­خواهند دورۀ دکترا را باز کنند! کلیۀ دانشجویان جدى و وطن‌پرست با گشایش دورۀ دکترا مخالفند و هر فرد وطن‌پرست و ایران‌دوستى نباید راضى شود قبل از اینکه شالوده را محکم نمایند عمارت را رنگ و روغن بزنند." در شرح این مخالفت ایروانى افزود، "در صورتى که استادان دورۀ دکترا با دورۀ لیسانس تفاوتى ندارند و کتاب‌هاى دورۀ لیسانس با دورۀ دکترا فرقى ندارد، تأسیس دورۀ دکترا چه سود و فایده‌اى خواهد داشت؟" ایروانى که با چندمشغله بودن اساتید مخالف بود افزود: "قدر مسلم این است که تصور می­کنم عده­اى از آقایان نمایندگان مجلس و زعماى قوم هوس کرده‌اند که تیتر دکترا هم داشته باشند."[4]

چندمشغله بودن استادان دانشگاه از دیگر مشکل‌هایى بود که مورد توجه ایروانى قرار گرفت. در این بررسى ایشان به جاى آنکه به خرده‌گیرى از استادان بپردازد، رئیس دانشگاه دکتر على‌اکبر سیاسى را که همزمان وزیر فرهنگ و رئیس دانشگاه تهران بود، مورد بازخواست قرار داد: "در کجاى دنیا اتفاق افتاده که رئیس دانشگاه در عین حال مثلاً رئیس حزب، وزیر مشاور ادارات و شرکت‌ها و استاد باشد و ازاین عجیب­تر در مبارزات انتخاباتى هم شرکت کند. من بدون هیچ گونه نظرى این وضع را مورد انتقاد قرار می­دهم. اقلاً رئیس دانشگاه باید هیچ شغلى غیر از امور مربوط به دانشگاه نداشته باشد."[5] ایروانى که دانشجوى دانشکدۀ حقوق بود، به این امر پرداخت که "دانشکدۀ  حقوق در حدود سى الى چهل نفر استاد دارد که هر ساله عده‌اى را هم به آن اضافه مى‌کنند. بعضى از این آقایان یکى دو ساعت در دانشکده درس دارند و دیگر به خود دانشکده کارى نداشته فقط از تیتر استادى استفاده مى‌کنند."[6] ایروانى افزود: "استادان دانشگاه که ضامن ترقى و پیشرفت آتیه کشور هستند، این آقایان که مربى اداره کنندگان آتیه مملکت می­باشند به چیزى که علاقه ندارند به تربیت و راهنمایى دانشجویان است." در ادامه ایشان متذکر شدند "البته غرض ما همۀ آقایان نیست. خوشبختانه استادان با حرارت و علاقه­مند هم در دانشکده داریم. ولى متأسفانه از آنها هم تشویقى نمی‌شود که به کار خودشان دلگرم شوند." براى توجه بیشتر استادان به امور آموزشى و دانشجویى ایروانى پیشنها کرد که "استادان را از نظر استخدامى بر دو قسمت کنند. عده­اى از آقایان استادان را استادان دائمى و ثابت دانشکده بنمایند که براى تمام اوقات ادارى در دانشکده باشند و عده­ای نیز مثل حال حاضر ساعاتى چند فقط براى تدریس به دانشکده بیایند و در مقابل براى آن عده از آقایان استادان که به طور دائم در دانشکده خواهند ماند حقوق مکفى تعیین شود که کاملاً از این حیث در رفاه و آسایش باشند." بدین ترتیب ایشان امیدوار بودند که "استادان بیشتر با دانشجویان در تماس باشند و بهتر به اوضاع تعلیم و تربیتى رسیدگى کنند . . ."[7]

مسئلهٔ دیگرى مورد توجه ایروانى قرار گرفت برپایى "مهمانی‌ها و ضیافت‌هایى است که غالباً در دانشکدۀ  حقوق برگذار می‌شود و جداﹰ از حضور دانشجویان جلوگیرى به عمل می­آید!" ایشان که دانشگاه را "خانهٔ دانشجویان" می­دانست به "رئیس و اولیاء دانشکده" تذکر داد که "کسى را نباید قدرت این باشد که از ورود دانشجو به خانه­اش جلوگیرى کند و اصولاً در برپا داشتن این جشن‌ها دانشجویان را باید تا حد امکان دخالت داد." بنا بر این اصل، ایروانى ابراز امیدوارى کرد "که در سال آتیه اگر اولیاء دانشکده می­خواهند جشن‌هایى برپا دارند که دانشجویان را در آن راهى نباشد خارج از دانشگاه برگذار نمایند."[8]

ایروانى وجود سازمان‌هاى دانشجویى را براى توانمندى دانشجویان و دانشگاه اساسى مى­دانست. اگر چه همچون اغلب دانشگاه‌هاى جهان هر دانشکده­اى داراى سازمان دانشجویی خود بود، اما ایروانى شاهد بود که "متأسفانه تا آنجا که همگى ملاحظه کرده­اند سازمان‌ها و اتحادیه­هاى دانشکده­ها جز به کارهاى تشریفاتى از قبیل تلگراف و نامه‌نویسی­ها به کارهاى دیگرى که وظیفۀ واقعى آنهاست نمى­پردازند."[9] اما ایشان در این ارزیابى "از فعالیت اتحادیۀ دانشجویان (پ.د.د.م) پزشکى قدردانى" کرد و "از بیدارى دانشجویان دانشکدۀ  فنى براى اتحاد سازمان دانشجویان" ابراز خوشوقتى کرد. اما از "سازمان دانشجویان دانشکدۀ حقوق" که نتوانست "بیلان کارهایى که وظیفه‌اش بوده و انجام نداده" ارائه بدهد شاکى بود[10] پس از ارائۀ پیشنهادى براى بازسازى سازمان دانشجویان دانشکدۀ حقوق، ایروانى خاطر نشان ساخت: "آرزوى ما این است که در سال آتى مخصوصاً دانشجویان دانشکده­ها با هم نزدیک­تر شوند. باید دانشگاه را از تبلیغات خارجى مصون داشت همۀ دانشگاهیان یک مقصد دارند و آن حفظ استقلال ایران و عظمت و ترقى آن است. پس باید با یکدیگر همراه شوند تا بتوانند به این مقصد بزرگ برسند و همراه نمی­توانند شد مگر با کمک و تشکیل سازمان‌هاى فعال و کاردان دانشجویى."[11]

ایروانى باور داشت که دبیرخانه و رئیس دانشگاه نقش مهمى براى عملى کردن آموزش همگانى آنچنان که در در  اصل ۱۸ متمم قانون اساسى بیان شده بود، "تحصیل و تعلیم علوم و معارف و صنایع آزاد است" بر عهده دارد. با این عقیده که "قانون داشتن فایده‌اى ندارد، عمل کردن لازم است" ایروانى براى پیشبرد این منظور پیشنهاد خاصى را ارائه کرد:

دانشگاه تهران اولین قدمى که می­تواند در اعمال و اجراى اصل ۱۸ قانون اساسى بردارد و آزادى کامل به همه براى تحصیل بدهد باید توجه عاجلى به اوضاع دانشجویان بى­بضاعت شهرستان‌ها بنماید. باید براى آنها جا و منزل تهیه کند. براى آنها آسایش فراهم نماید و ضمناً در شهرستان‌ها به تبلیغ و تشویق بپردازد تا دانشجویان به تحصیل بیشتر علاقه پیدا کنند و بیشتر به دانشگاه هجوم آورند. دانشگاه ما نباید دانشگاه اشرافى و دانشگاه پول­داران باشد.[12]

براى عملى کردن این منظور همان گونه که پیشتر نیز در آیین دانشجویان طرح شد بود،[13] ایروانى خواهان تبدیل پادگان آمریکاییان در امیرآباد به کوى دانشجویان شد:

'امیرآباد' پادگان کنونى ارتش آمریکا را براى سکناى دانشجویان بگیرند ولى متأسفانه دانشگاه دنبالۀ اقدامات خود را نگرفته است و این روزها زمزمه این است که امیرآباد را به ارتش بدهند. باز از طرف مجلۀ آیین دانشجویان مذاکراتى به عمل آمد که عمارت پرورشگاه که روبه­روى دانشگاه است و ۳۰۰ دانشجو می­توانند در آن زندگى کنند و متعلق به دربار شاهنشاهى است موقتاً تا موقعى که کوى دانشگاه ساخته شود در اختیار دانشگاه گذارده شود. باشد که از این راه دانشجویان با آرامش بیشترى بتوانند به کسب دانش و تحصیل بپردازند.[14]

در پایان این پیشنهاد که چند سال بعد عملى شد، ایروانى افزود که آیین دانشجویان "تعقیب نیز خواهد کرد و اگر دبیرخانۀ دانشگاه زودتر به خود آید ممکن است که موفق شود که براى دانشجویان شهرستانى جا و منزل راحتى پیدا کند."

ایروانى معتقد بود که "همان طور که براى جامعه‌هاى منظم مجازات و تنبیه لازم است باید پاداش نیک و تشویق نیز در کار باشد." او دریافته بود که "متأسفانه دانشگاه ما به هیچ وجه من­الوجوه از استادان وظیفه‌شناس و خدمت‌گذار واقعى نه تنها تشویقى به عمل نمی­آورد بلکه حق آنها را هم استیفاء نمی­کنند."[15] اما آنچه را که تشکیلات دانشگاهى انجام نداده بود، ایروانى در پى انجامش برآمد. "از این رو لازم دانستیم که آنچه در قدرت‌مان هست و از دانشجویان ساخته می­باشد انجام دهیم و در نظر گرفتیم که خیابان‌هاى دانشگاه را به اسم استادان خدمت‌گذار و دانشمند خود نام‌گذارى کنیم. بدین جهت خیابان ضلع جنوبى دانشکدۀ حقوق را که مشجر نیز مى‌باشد به اسم "خیابان دکتر شایگان" اسم گذاردیم. امیدواریم شوراى دانشکدۀ حقوق باین قسمت توجه نموده و علاوه بر اینکه دستور نصب پلاک 'خیابان دکتر شایگان' را بدهد خیابان‌هاى دیگر دانشکده را نیز به اسم استادان جدى و خدمت‌گذار نام‌گذارى نماید." ایشان کوى دیگرى را "خیابان دکتر امیر اعلم" نام گذاشت: "تصور نمی­کنم کسى منکر فضل و دانش و خدمت‌گزارى و وطن­پرستى دکتر امیر اعلم باشد. از این رو امیدواریم شوراى دانشکده به این پیشنهاد توجه مخصوص مبذول دارد و به این وسیلۀ ناچیز باعث تشویق استادان صدیق گردد."[16]  با این یادآورى که "امروز هیچکس نیست که منکر توجه و علاقه آقاى دکتر مصدق به دانشگاه و دانشکدۀ حقوق باشد،" سالن قرائتخانۀ دانشکدۀ حقوق را "تالار دکتر مصدق" نام‌گذارى کرد. آنچنان که در شمارۀ ۲  آیین دانشجویان توضیح داده شده بود، دلیل رحیم ایروانى براى این نام‌گذارى آن بود که دکتر مصدق "تمام کتابخانۀ بزرگ خود را در چند سال پیش به دانشکدۀ حقوق بخشیدند، از این بالاتر از شدت علاقه‌اى که به دانشکدۀ حقوق دارند تمام حقوق نمایندگى دورۀ ۱۴ خود را نیز براى خرید کتاب به دانشکدۀ حقوق اعطاء کردند."[17]

پس از انتقادى که در شمارهٔ نخست از باشگاه دانشگاه شده بود، در "سخنى چند راجع به دانشگاه تهران،" رحیم ایروانى، از مهندس ریاضى که "از ساعت ۶ صبح تا ساعت ۹/۵ الى ۱۰ شب در محوطۀ رستوران به رسیدگى امور مى‌پرداخت" سپاس‌گزارى کرد: "امروز با جرأت می­توان گفت که حقیقتاً مؤسس این باشگاه مهندس ریاضى است." برخلاف "یاوه­گویانى" که "کم‌ترین علاقه به اصلاح امور" ندارند، ایروانى باور داشت که "بایستى انصاف داد و حق اشخاص را نگذاشت پایمال شود. ما از اشخاص آن قدر باید کار بخواهیم که در حیطهٔ قدرت‌شان هست نه بیش از آن." (ص ۴۱). در ادامۀ این برداشت او نوشت: دانشجویان اصلاح طلب و ترقی‌خواه باید بدانند که اگر آرزو دارند و مایلند ایران‌مان بزرگ شود و روزبه­روز پیشرفت کند بایستى جدا از خدمت‌گذاران تشویق و اشخاص بی‌کاره را تنبیه بنماییم. اگر بخواهیم هر دو دسته را به یک چوب برانیم، محققاً همان وضعى را خواهیم داشت که الان داریم." (۴۱-۴۲). پس از ذکر این درس اخلاقى، او یاد آور شد: "در اینجا کاملاً به جاست که از مساعى آقاى مهندس ریاضى قدردانى و سپاس‌گذارى شود و امیدوار باشیم که ایشان همین طور که در طى چند سال خود در دانشکدۀ فنى و باشگاه دانشگاه فعالیت و جدیت خود را اثبات نمودند هرگز از خدمت عام­المنفعه و مؤثر خود بیزار و دلسرد نشده و مخصوصاً معتقدیم که در سال آتى بیشتر کوشش کنند تا با تجربیاتى که اندوخته­اند اوضاع باشگاه بهتر شود."[18]