جاودانگی ابدی پژوهشگر؛
عنایت الله رضا
مهرگان فرهنگ: "عنایت
الله رضا" فیلسوف، نویسنده، پژوهشگر، مولف و مترجم سرشناس ایرانی، روز
یکشنبه 20 تیر ماه 1389 معادل 11 جولای 2010 در سن 90 سالگی و در اثر کهولت سن
دیده از جهان خاکی فر و بست و در تاریخ ادب و هنر ایران برای همیشه جاودانه
شد.
"عنایت الله رضا" که برادر محقق و پژوهشگر علمی سرشناس "فضل
الله رضا" است، در تاریخ 18 خرداد 1299 در خانواده ای از روحانیون گیلان
و در شهر رشت دیده به جهان گشوده بود. خانواده وی از مراجع دینی رشت و از حامیان
نهضت مشروطه به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی بودند. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود
را در شهرهای رشت و تهران گذراند و پس از گرفتن دیپلم ادبی از دبیرستان دارالفنون
تهران، در سال ۱۳۱۶ وارد دانشکدۀ افسری شد. زنده یاد رضا پس از پایان
تحصیلات نظامی، به عنوان افسر نیروی هوایی وارد ارتش شاهنشاهی شد. به دنبال اشغال
ایران و ملتهب شدن فضای سیاسی در شهریور 1320، عنایت‌الله رضا و برادرش فضل‌الله
رضا به فعالیت‌های سیاسی در سازمان‌های چپگرا روی آوردند. عنایت‌الله رضا یکی از
اولین افسرانی بود که در تشکیل "سازمان افسران حزب توده ایران" نقش
داشت. او پس از اخراج از ارتش به جرم فعالیت‌های کمونیستی، به دستور حزب توده به
آذربایجان اعزام شد و به فرقۀ دموکرات آذربایجان پیوست. رهبری تشکیلات فرقه که از تاریخ
۲۱ آذر سال ۱۳۲۴ خودمختاری اعلام کرده بود، رضا را به معاونت نیروی هوایی منصوب
کرد.
با حمله ارتش شاهنشاهی و فروپاشی دستگاه فرقۀ دموکرات در ۲۱ آذر ۱۳۲۵، رضا به
همراه سایر مقامات فرقه به جمهوری آذربایجان شوروی گریخت. عنایت‌الله رضا در
آذربایجان با سیاست رسمی فرقۀ دموکرات اختلاف پیدا کرد. او از جمله کسانی بود که
معتقد بودند مقامات شوروی در مرگ جعفر پیشه‌وری، رهبر فرقه دست داشتند. رضا
در دوران تبعید در اتحاد شوروی سابق بیشتر وقت خود را صرف تحصیل و مطالعه کرد. او
در باکو و سپس مسکو در رشتۀ فلسفه و تاریخ به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۳۵ دکترای
خود را گرفت. رضا در اوایل دهه ۱۹۶۰میلادی با مأموریت تأسیس بخش فارسی رادیو پکن
به چین رفت و برای راه‌اندازی آن تلاش کرد. او به خاطر اختلافات درونی و
فشار عناصر هوادار مائوتسه دونگ دو سال بعد چین را ترک کرد و به اتحاد
شوروی برگشت. اما تجربه اقامت در چین و ناملایمات دیگر، رضا را به انتقاد از
تفکرات و عقاید سیاسی برانگیخت. او که از کشمکش‌های درونی با "رفقای
حزبی" و همچنین فشار مقامات شوروی به تنگ آمده بود، در تماسی با سفارت ایران
در مسکو، ابراز تمایل کرد که به ایران برگردد. رضا در سال ۱۳۴۷ به ایران برگشت و
به مشاغلی از جمله کار در "کتابخانه پهلوی" و تدریس در برخی
محافل دانشگاهی مشغول شد. کارگزاران حکومت شاه از بازگشت رضا به ایران در جهت
تبلیغاتی ضدکمونیستی بهره بردند. رضا به خاطر رشته‌ای از سخنرانی‌ها و گفت و گوها
و همچنین نگارش شماری کتاب و مقاله در نقد ایدئولوژی کمونیستی از جانب همرزمان
سابق خود به "خیانت" و "همکاری با دشمن" متهم شد.
رضا پس از انقلاب ضدشاهنشاهی ایران در سال ۱۳۵۷ همزمان با تدریس در مراکز آموزشی
به عنوان مشاور عالی علمی با "پژوهشگاه علوم انسانی" به همکاری پرداخت.
او از سال ۱۳۶۵ در مرکز "دائرةالمعارف بزرگ اسلامی" به عنوان مدیر بخش
جغرافیا فعالیت داشت.
از عنایت الله رضا، آثار متعددی در زمینۀ تالیف و ترجمه باقی مانده است. از جمله
تالیفات وی کتاب های "آذربایجان و
اران (آلبانیای قفقاز)"،
"اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول"، "کمونیسم و
دموکراسی"، "مارکسیسم و ماجرای بیگانگی انسان"، "ایران
و ترکان در روزگار ساسانیان"، "کمونیسم اروپایی" و از
جمله ترجمه های ایشان می توان از کتاب های "تمدن ایران ساسانی"
نوشتۀ لوکونین، "طبقه جدید تحلیلی از تحول جامعه کمونیست" نوشتۀ
میلوان جیلاس، "اسرار مرگ استالین" نوشتۀ آوتور خانوف، "به
زمامداران شوروی" نوشتۀ سولژنیتسین، "منابع کمونیسم روسی و مفهوم
آن" نوشتۀ نیکلای الکساندرویچ بردیایف، "گفتگو با استالین"
نوشتۀ میلوان جیلاس، "سیزده روزی که کرملین را لرزاند" (انقلاب
مجارستان) نوشتۀ تیبور مرای، "خاطرات بوریس باژانف" رئیس دبیرخانۀ
دفتر سیاسی حزب کمونیست اتحاد شوروی، "تاریخ سری جنایت های استالین"
نوشتۀ آرلف، "شهرهای ایران در دوران پارتیان و ساسانیان" نوشتۀ
پیگولوسکایا و "اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های ۴-۶ میلادی"
نوشتۀ پیگولوسکایا نام برد.
روحش شاد. | 