پرونده مهرگان
نوروز
از سیر تا سرکه نوروز
ز کوی یــــار مــی‌آید نسیــم بـــــاد نوروزی
از این
باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی
حافظ
زمان تحویل سال 1389 ساعت 21:02:13 شب 29 اسفند 1388 خورشیدی به وقت تهران
معادل با ساعت 13:32:13 عصر روز شنبه 20 مارچ 2010 میلادی به وقت تورنتو کانادا می
باشد
سال 1389 خورشیدی
معادل است با
سال 3748 زرتشتی
سال 2569 شاهنشاهی
سال 2010-2011 میلادی
سال 1431-1432 هجری
برای فراگیری هر زبان باید عاشق فرهنگ صاحبان آن زبان بود
کمیسارف
ایرانشناس و زبانشناس روسی
مهرگان فرهنگ: بررسی، مطالعه و شناخت هر یک از سنت های به ارث رسیده از
پیشینیان همواره لذت بخش بوده و افق بهتری به باورهای حال و گذشته ما می دهد. هر
چند، گاه تفکیک درست از نادرست در مواردی آسان نبوده و اختلاف نظر هایی وجود دارند
لیکن در بسیاری از موارد با استناد به روایات مکتوب می توان درست را از نادرست
تمیز داد.
نوروز یکی از با اهمیت ترین و با شکوه ترین جشن های ایران باستان است که با گذشت
هزاران سال و به زعم تلاشهای بسیاری که جهت از بین بردن و کم رنگ کردن آن، بخصوص
در ده های اخیر، صورت گرفته همچنان پا برجاست و هر ساله همه ایرانیان در هر کجای
کره خاک که هستند کما کان این سنت دیر پای پیشینیان خود را جشن گرفته و با عظمت هر
چه تمامتر برگزار می کنند.
نوروز جدای از اینکه یاد آور
یکی از سنت های مهم ایران باستان است به یقین برای بسیاری یاد آور دوران شاد و بی
دغدغه کودکی هایمان نیز می باشد. یادآور دوران نه چندان بی تنشی که با همه سختی ها زیبا بود و
زیبا خواهد ماند. کفش و لباس نو، شیرینی و شکلات، دید و بازدید از دوستان
دور و نزدیک، تعطیلی مدارس و اوقات شاد کودکی در کنار خانواده، گرفتن اسکناس های
نو به عنوان عیدی و ده ها خاطره بیاد ماندنی دیگر.
مجموعه آیین های نوروزی از جشن سوری یا همان جشن چهارشنبه سوری آغاز
و با آیین سیزده بدر نوروز به سر انجام خود می رسد. در طی این چند روز سنت ها و
مراسم ویژه ای برگزار می گردد که هر یک از آنها دارای فلسفه و یا افسانه ای خاص می
باشند.
جشن سده یا جشن آتش نیز که دقیقا 50 روز قبل از نوروز برگزار می گردد به نوعی پیش
درآمد نوروز است.
از جمله
مراسمی که در طی آیین های نوروزی برگزار می گردند می توان به موارد زیر اشاره
نمود:
خانه تکانی
جشن سوری یا چهارشنبه سوری
قاشق زنی
حاجی فیروز
مردگان و پنج شنبه آخر سال
کوزه شکنی
نوروز و تحویل سال نو
سفره هفت سین
جشن سیزده بدر
مراسم خانه
تکانی
یکی از سنت های اصلی مراسم نوروزی خانه تکانی است. در این مراسم خانواده ها با کمک
همه اعضای خانواده گوشه و کنار خانه را از گرد و غبار پاک می‌کنند و فرش و گلیم‌ها را از غبار و تیرگی‌های یک ساله می‌زدایند.
ریشه اصلی این سنت در این است که ایرانیان باستان معتقد بودند ارواح مردگان، فروهرها
(ریشه‌ی کلمه فروردین) در این روز‌ها به خانه و کاشانه‌ی خود باز می‌گردند، اگر خانه را تمیز و بستگان را شاد ببینندخوشحال می‌شوند و برای باز ماندگان خود دعا می‌فرستند و اگر
نه، غمگین و افسرده باز می‌گردند.
از این رو چند روز به نوروز مانده در خانه مشک و عنبر می‌سوزاندند و شمع و چراغ می‌افروختند.
جشن سوری یا چهارشنبه سوری
آتش و آتش بازی همواره نزد ایرانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و هست. جشن
چهارشنبه سوری غروب سه شنبه آخر هر سال شمسی برپا می گردد. این مراسم با روشن کردن
آتش و پریدن از روی آن برای رسیدن به سعادت و سلامت در سال نو انجام می گیرد.
واژه سوری در فارسی به معنی سرخ می باشد و چنان كه پیداست، به آتش اشاره دارد.
البته سور در مفهوم میهمانی هم به كار رفته است. بر پا داشتن آتش در این روز
نیز نوعی گرم كردن جهان و زودودن سرما و پژمردگی و بدی از تن بوده است. در قدیم
جشن های آتش كاملا حالت جادویی داشته و بسیار بدوی بوده است. چگونگی این جشن،
همسانی و مانندگی های فراوانی به جشن سده دارد.
به نظر می رسد که چهار شنبه سوری از رسم های کهن پیش از اسلام نیست. استاد
پورداود، یکی از برجسته ترین محققین ایران باستان و اوستا، در خصوص جشن سوری،
بر این باور بود كه آتش افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین های
دیرین است. شک نیست که افتادن این آتش افروزی به شب آخرین چهارشنبه سال، پس از
اسلام رسم شده است. چه ایرانیان شنبه و آدینه نداشتند. روز چهارشنبه یا یوم
الاربعه نزد عرب ها روز شوم و نحسی است. جاحظ در المحاسن و الاضداد آورده:
والاربعاء یوم ضنک و نحس. این است که ایرانیان آیین آتش افروزی پایان سال خود
را به شب آخرین چهارشنبه انداختند تا پیش آمدهای سال نو از آسیب روز پلیدی چون
چهارشنبه بر کنار ماند. استاد پور داود همچنین معتقد است که رسم پریدن از
روی آتش و خواندن ترانه هایی همچون سرخی تو از من، زردی من از تو از
افزونه های پسا اسلامی است و از دیدگاهی، بی احترامی به جایگاه ارجمند آتش به شمار
می رود.
در باورهای عامیانه، چهارشنبه روزی نامبارک است. در این روز نباید مسافرت نمود و
یا به احوال پرسی مریضان رفت.
منوچهری از شاعران قرن پنجم هجری که در سن 34 سالگی در گذشت در مورد نحث بودن
چهارشنبه می گوید:
چــــهارشنبه
که روز بلاست باده بخور
به ساتکین می خور تا به عافیت گذرد
مراسم قاشق زنی
قاشق زنی یکی دیگر از مراسم نوروزی به شمار می آید. علامه دهخدا در فرهنگ
لغتنامه خود در مورد قاشق زنی اینچنین آورده است. "قاشق زدن عمل زنان قدیم در
شب چهارشنبه سوری است که برای گرفتن مراد و رسیدن به مقصود به طور ناشناس و نقاب زده به درخانه ها رفته و به وسیله ٔ زدن قاشق بر کاسه
و یا بر در خانه، اهل خانه را از آمدن قاشق
زن خبر کرده، ایشان نیز به وظیفه ٔ خود که آوردن مقداری آذوقه ٔ خشک و ناپخته است او را جواب گویند. و شرط آن است که مکالمه
واقع نشود."
اما روایت زیر که به نظر معتبر تر می آید نیز در این مورد
وجود دارد. ماه فروردین را ماه فروهرها یا فروشی ها می نامند. در این ماه به دلیل
رستاخیز (نو شدن موقت دنیا) پرده میان زندگان و مردگان به کنار رفته و ارواح نیک
درگذشتگان به ملاقات زندگان می شتابند. رسم معروف قاشق زنی، نیز از همین
اعتقاد سرچشمه می گیرد. ارواح نیک به صورت افرادی که رویشان پوشیده است به پشت در
خانه های زنده ها آمده و زنده ها نیز به آنان به رسم یادبود و برکت هدیه ای می
دهند. و نیز تمیز کردن خانه ها و روشن کردن چراغ ها و شمع ها در زمان تحویل سال
برای رضایت خاطر و هدایت فروهرهاست.
مراسم حاجی فیروز
حاجی فیروز، میر نوروز و یا آتش افروز یکی دیگر از مراسم
نوروزی است که در فاصله 26 اسفند تا 5 فروردین هر سال و به مناسبت رسم بازگشت
مردگان بر پا می گردد. بدین شکل که افراد با سیاه کردن روی خود با ذغال و
پوشیدن لباس های مخصوص به کوی و گذر هر محله رفته، همراه با خواندن سرود های مخصوص
و نواختن دایره زنگی سعی در خندانیدن مردم دارند.
ریشه این سنت در این است که ایرانیان باستان، نا آرامی را ریشه آرامش و پریشانی
را اساس سامان می‌دانستند و چه بسا که
در پاره‌ای از مراسم نوروزی، آنها را به عمد بوجود می‌آوردند. از جمله معتقد
بودند که فروهر ها و یا ارواح گذشتگان در فاصله روز های 26 اسفند تا 5 فروردین ماه
به زمین باز می گردند. لذا افرادی با صورتک‌های سیاه (میر نوروز) برای تمثیل در
کوچه و بازار به آمد و رفت می‌پرداختند و
بدینگونه فاصله میان مرگ و زندگی و هست و نیست را در هم می‌ریختند.
حافظ در این مورد می فرمایند:
سخن در پرده می‌گویم چو گل از غنچه بیرون آی
که بیش از چـــــند روزی نیست حکم میر نوروزی
مراسم مردگان و پنج شنبه آخر سال
همانطور که اشاره شد مراسم مردگان از تاریخ 26 اسفند و تا 5 فروردین برگذار می
گردد. زرتشـتیان معـتـقدند که: "روان و فروهر مردگان،
هیچ گاه کسی را که به وی تعلق داشت فراموش نمی کند و هر سال هنگام جشن فروردین به
خانه و کاشانه خود برمی گردند".
ابوریحان در این باره می نویسد: "... و
گبرکان در این پنج روز خورش و شراب نهند، روان های مردگان را و همی گویند، که جان
مرده بیاید و آن غذا گیرد. غذا پختن و بر مزار مردگان بردن در قرن چهارم رسم
بوده است؛ از خوارزم تا فارس: خوارزمیان پنج روز آخر اسفند و پنج روز دیگری که در
پی آن است و ملحق به این ماه مانند اهالی فارس، در روزهای فروردگان برای ارواح
مردگان در گورستان غذا می گذارند."
یکی از صورت های برجا مانده این رسم، به گورستان رفتن
"پنجشنبه آخر سال" است، به ویژه خانواده هایی که در طول سال عضوی از
خانواده خود را از دست داده اند. رفتن به زیارتگاه ها در پنجشنبه - و نیز، روز
پـیش از نوروز و بامداد نخستین روز سال - رسمی عام است. در این روز، خانواده ها
خوراک (پلو خورش)، نان، حلوا و خرما بر مزار نزدیکان می گذارند و بر مزار تازه
گذشتگان شمع، یا چراغ روشن می کنند. در برخی از شهرهای ایران، روز پیش از
عید، خانواده های عزادار، از خویشان و نزدیکان با غذا و حلوا پذیرایی می کنند و در
سر مزار جمع می شوند.
در بعضی نقاط ایران رسم است که زن‌ها شب آخرین جمعه سال بهترین غذا را می‌پختند و بر گور درگذشتگان می‌پاشیدند و روز پیش از نوروز
را که همان عرفه یا علفه و یا به قولی بی
بی حور باشد، به خانه‌ای که در طول سال در گذشته‌ای داشت به پُر سه می‌رفتند و دعا می‌فرستادند و می‌گفتند که برای
مرده عید گرفته اند.
مراسم کوزه شکنی
یکی دیگر از مراسم نوروزی که معمولا در شب جشن چهارشنبه سوری برگزار می گردد شکستن
کوزه و یا ظرفی گلی می باشد. چرا که به اعتقاد ایرانیان باستان ظرف گلی کهنه
جایگاه آلودگی‌ها و اندوه‌های یک ساله است.
معمولا در این روز خانواده ها اثاثیه کهنه را به دور می‌ریختند و نو به جایش می‌خریدند.
همچنین ظرف‌های مسین را به
رویگران می‌سپردند و نقره‌ها را جلا می‌دادند.
مراسم نوروز و تحویل سال نو
نوروز در طول تاریخ، همیشه به عنوان جشنی متحد کننده و بدون
وابستگی های نژادی، زبانی، و دینی مطرح بوده و تمام مردمی که به صورتی وابسته به
جهان فرهنگی ایرانی بوده اند، آن را به عنوان جشن آغاز سال خود قبول کرده اند.
هزاران سال پیش، ساکنان سرزمین آریانا (ایران،
افغانستان و تاجیکستان) روز اول سال و آغاز بهار را با برگزاری مراسم ویژه و توأم
با سرور و شادمانی جشن می گرفتند و سرور وشادمانی در این روز را به فال نیک گرفته
و به برکت فیوضات آن، سالی را که پیش رو داشتند، نیک بخت می پنداشتند.
به روایتی دیگر برپایی جشن نوروز به مناسبت پیروزی جمشید بر دیوان بوده
است. زیرا دیوان سرمایه دارانی بودند که به مردم ستم می کردند. جمشید سال
ها با آنان جنگید، تا سرانجام بر آنان پیروز شد، آنگاه آیین داد و برابری را در
میان مردم بر پا ساخت، او در زمان سلطنت در آبادانی ایران و آسایش خاطر مردم از
هجوم بیگانگان، نقش بسیاری داشت. جمشیدروز اعلام حکومت داد را نخستین روز
فروردین قرار داد، و آن را نوروز نامید، زیرا از آن روز به بعد آیین نو در
میان مردم برقرار می شد. سبب اینکه نوروز را در فروردین ماه قرار داد این بود که
ماه فروردین از سال ها پیش قداست داشت و ماهی محترم بود و آیین های مذهبی دیگری در
این ماه انجام می شد. بنابراین جشن نوروز با دیگر جشن های مذهبی فروردین در هم
آمیخت و ازین آمیختگی نرووز جشنی بزرگ و فراموش ناشدنی شد.
منشا و زمان پیدایش
نوروز، به درستی معلوم نیست. در برخی از متن های کهن ایران ازجمله شاهنامه فردوسی
و تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متن ها، کیومرث به‌عنوان پایه‌گذار نوروز
معرفی شده است.
برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به بابلیان نسبت
می‌دهد. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در ایران به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی
زمان حمله کوروش بزرگ به بابل بازمی‌گردد. همچنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت
به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده است. اما در اوستا (دست کم درگاتها) نامی
از نوروز برده نشده است.
از چگونگی برگزاری نوروز در روزگار اشكانیان
آثاری در دست نیست. شادروان پور داوود می‌نویسد: "هر چند اشكانیان، ایرانی‌نژاد و زرتشتی‌كیش بودند ولی تسلط
80 ساله یونانیان موجب شد كه آنان در باب
آداب و رسوم ایرانی بی‌قید شوند و شاید در پایان دوره حكومت 476 ساله دوباره ملیت ایران قوت گرفت".
نوروز در کشورهای افغانستان، بالکان، قزاقستان، آذربایجان،
تاتارستان و آسیای میانه، چین شرقی (ترکستان چین)، سودان، زنگبار، آسیای کوچک
سراسر قفقاز تا آستراخان، آمریکای شمالی، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نپال
و تبت نیز جشن گرفته می شود.
در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۹ با تلاشهای دکتر رضا مریدی نماینده شهر ریچموند هیل در
پارلمان، پارلمان فدرال کانادا، اولین روز بهار هر سال را در کانادا به عنوان
نوروز (Nowruz
Day)، عید
ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نامگذاری کرد و به رسمیت شناخت.
محمود دولت آبادی فصل های ۱ و ۲ از بخش سوم رمان جای خالی سلوچ
را به آمدن بهار و انعکاس آن در روحیه زن و فرزندان سلوچ اختصاص داده است.
فرزندان سلوچ – دست کم برای دمی – به خشم و طعنه و نیش زبان با یکدیگر رفتار نمی
کردند. مهربان اگر نبودند، دشمن هم نبودند. بیزار به کار نمی رفتند. نه فقط اجبار،
که شوقی هم پاهای شان را پیش می برد. دل هاشان از چیزی نو به شوق بود: گذار از
سیاهی. این شکفته ترین حالتی بود که می شد در رفتار ایشان دید. با روی فروریخته
زمستان زیر قدم ها غبار می شد.
مراسم سفره هفت سین
چیدن سفره هفت سین که به روایتی پیش از ورود اسلام به ایران، هفت شین
نامیده می شد، یکی دیگر از سنت های جدا نشدنی نوروز است. طبق سنت، سفره هفت سین تا
آخرین روز مراسم نوروزی یعنی روز سیزدهم فروردین ماه و قبل از به آب انداختن سبزه
ها در خانه ها باقی می ماند.
هفت عددی است مقدس، و سفره هفت‌سین ظاهراً سمبل هفت قدیس یا فرشته‌ای
است که در آغاز سال جدید از دنیای رفتگان به دیدار آدمیان می‌آیند. این فرشتگان به‌ترتیب
مظهر حیات (یا تجدیدحیات: سبزه)، سلامتی (سیب، سیر)، سعادت،
موفقیت و شادی (شادکامی: سمنو)، صبر (سرکه)، زیبایی، و عشق و محبت (سنجد،
که رایحه آن محرک عشق است) می‌باشند.
تخم مرغ تزئین شده و رنگی نیز بر سر
سفره هفت سین می گذارند که نماد نطفه، باروری و زایش است. آینه نشانه
روشنایی، شمع نشانه نور و درخشش، کاسه آب نشانه پاکی است.
بعد از ورود اسلام به ایران کتاب قرآن نیز بر روی سفره قرارداده می‌شود. بسیاری
سمبل، سماق، سکه و ساعت نیز بر سر سفره هفت سین می چینند.
مراسم جشن سیزده بدر
سیزده بدر مراسم اختتامیه آیین های نوروزی است. روایات و
داستان های متعددی در مورد عدد 13 و روز سیزدهم ماه وجود دارد. روز سیزدهم هر ماه
"تیر روز" نامیده می شود. تیر نام یکی از فرشتگان ایران
باستان نیز می باشد. حتی همانطور که می دانید روز 13 ماه تیر به مناسبت یکی بودن
نام ماه و نام روز به جشن تیرگان موسوم است. به نظر نحس خواندن عدد 13 و روز
سیزدهم ماه از فرهنگ عرب وارد ایران گردیده چرا که اعراب روز 13 ماه را نامبارک و
نحث می دانند.
به هرجهت ایرانیان
قدیم پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی کردن که به یاد دوازده ماه سال است، روز
سیزدهم نوروز را که روز فرخنده ایست به باغ و صحرا رفته و شادی می کنند. و بدین
شکل مراسم نوروز را به پایان می رسانند.
یکی از رسومات رایج در مراسم سیزده بدر گره زدن سبزه می
باشد. سر منشا این رسم از آنجاست که مشیه و مشیانه که پسر و دختر
دوقلوی کیومرث بودند روز سیزده فروردین برای اولین بار در جهان با هم ازدواج
نمودند. در آن زمان چون عقد و نکاحی شناخته شده نبود آن دو به وسیله گره زدن دو
شاخه پایه ازدواج خود را بنا نهادند. این مراسم را بویژه دختران و پسران دم بخت
انجام می دادند و امروز هم دختران و پسران برای بستن پیمان زناشویی نیت می کنند و
علف گره می زنند. این رسم از زمان کیانیان تقریباً متروک شد ولی در زمان هخامنشیان
دوباره شروع شده و تا امروز باقی مانده است. گره زدن سبزه، به نيت باز شدن گره
دشواری ها و برآورده شدن آرزوها نیز در نظر گرفته می شود.
دروغ روز سیزده نیز بی شباهت به رسم دروغ های اول ماه آپریل در فرهنگ غرب نیست.
روز اول ماه آپریل هر چهار سال یک بار معادل روز سیزده فروردین است.
گزارش
تصویری از مراسم سال نو در کنار کوروش
در تخت
جمشيد و پاسارگاد هيچ امکانات رفاهی نيست. سازمان ميراث فرهنگی و سازمان های
مسئول ديگر در ايام نوروز هيچ نوع امکانات رفاهی در تخت جمشيد و پاسارگاد تهيه نمی
بينند. هيچ تبليغی برای رفتن به آن جا نمی شود، به ندرت وسيله نقليه
عمومی برای رفتن به آنجا هست، و به وسايل نقليه شخصی اجازه پارک در
پارکينک های اطراف را نمی دهند
آرامگاه کوروش
نه چلخراغی دارد، نه فرشی. نه ادعای معجزه ای دارد و نه کسی از آن معجزه می خواهد
اما چندين سال است که در آستانه نوروز، جوانان با پای پياده و با وجود راهی طولانی
خودشان را به آنجا می رسانند تا تحويل سال نو را در کنار آرامگاه کوروش سر کنند.
سفره هفت سين شان را روی زمين پهن کنند، و در لحظه تحويل سال نو، به سوی آرامگاه
وی گل پرتاب کنند.
