دین و مذهب

دین‌هایی که تا کنون بوده‌اند، یعنی دین‌های فرمانفرما، از جمله علت‌های اصلی فروماندنِ نوع "انسان" در مرتبه‌ای پست بوده‌اند، زیرا بسی از آنچه را که می‌بایست نابود شود نگاه داشته‌اند.

                                                                                  فردریش نیچه،
                                                                                       از کتاب فراسوی نیک و بد   

مذهب اگر پیش از مرگ به کار نیاید پس از مرگ به هیچ‌کار نخواهد آمد.

                                                                               علی شریعتی

پروندۀ مهرگان: نقش دین و مذهب در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها امری است انکارناپذیر. بشر از دیرباز همواره در پی درک حقایق و کشف مسائل و حوادث پیرامون خود بوده و هست. به مرور زمان، و با تکامل دانش بشری نسبت به مسائل پیرامون خود، بسیاری از سوالات و مسائل ناشناختۀ بشر امروزی دارای پاسخ‌های قطعی و علمی هستند، به گونه‌ای که نیازی به اثبات دوباره آن نیست. چه بسا بسیاری از این امور در گذشتۀ نه چندان دور جزء امور ناشناختۀ بشری محسوب می‌گردید. با تمام این تفاسیر همواره نکات ناشناخته و یا غیرقطعی فراوانی پیرامونِ بشریت وجود دارد.

از جمله امور ناشناخته‌ای که بشریت تا کنون پاسخ قطعی و علمی‌ای برای آن نیافته عبارتند از پیدایش هستی، خلقت انسان، مرگ و دنیای پس از مرگ. اینجاست که نقش دین و مذهب پررنگ‌تر شده و نیاز به آن در زندگی روزمرۀ بشر ملموس‌تر می‌گردد. معمولاً هرچه سطح دانش عمومی و اجتماعی افراد (نه دانش دانشگاهی و تحصیلی) نسبت به خود و مسائل پیرامون خود پایین‌تر باشد نیاز به مذهب و امور مذهبی در زندگی روزمرۀ افراد پررنگ‌تر می‌گردد. به ویژه ناشناخته بودن مرگ، دنیای پس از مرگ و ترس کاذب بشر در قبال این پدیده، این امکان را برای عده‌ای به وجود آورده تا با فلسفه‌بافی‌ها و داستان‌ سرایی‌های متفاوت خود را منجی بشریت دانسته و شغل و حرفۀ دینداری را برای خود برگزینند.
همانند هر شغل و حرفۀ دیگر دُکانداران دین نیز همواره در پی منفعت‌طلبی‌ها و سوددهی‌های شخصی و فرقه‌ای خود هستند و صد البته در قبال این سوددهی ناچار به ارائۀ سرویس و خدماتی به جامعه می‌باشند، که بیشتر این خدمات پیرامون مسائل خانوادگی و شخصی افراد، ازدواج، طلاق، کفن‌ و دَفن و غیره است.

در هر شکل پروندۀ این شماره از مهرگان تنها به تعاریف کلی و آماری در خصوص دین و مذهب اختصاص دارد. این پرونده قرار نیست که جزئیات این پدیده را کنکاش و بررسی کند. نقد و بررسی هر یک از این امور می‌تواند به تنهایی موضوع یک پرونده، کتاب و یا پروژۀ تحقیقاتی مجزا باشد. همان ‌طور که در بسیاری از پرونده‌های پیشین مهرگان نیز توضیح داده‌ایم، مهرگان سعی خواهد نمود تا در شماره‌های آتی خود به بررسی و تحلیل تخصصی‌تر هر یک از این امور به طور جداگانه بپردارد.

 تعریف مذهب

مذهب^[1] مجموعه‌ای از اعتقادات بشر در بارۀ طبیعت، جهان هستی، علت‌ها و معلول‌هاست که به زندگی و مسائل پیرامون انسان‌ها معنا می‌بخشد. چنانچه گرایش این اعتقادات به سمت مسائل ماورای طبیعت باشد، مذهب مورد نظر بیشتر جنبۀ تقدس، معنوی و یا الهی به خود می‌گیرد. بسیاری از مذاهب دارای روایات، نمادها و سُنت‌های مقدس مختلفی هستند که هدف بیشتر آن‌ها معنا بخشیدن به زندگی انسان‌هاست. بیشتر مذاهب سعی بر آن دارند تا اخلاقیات و قوانین مذهبی- اخلاقی را با شیوۀ زندگی خصوصی افراد درآمیزند و آنان را به این شیوۀ ویژه از زیستن عادت دهند.

هر چند که واژۀ مذهب در لغت گاهی به جای "ایمان"، "اعتقاد"^[2] و یا "باور" نیز به کار برده می‌شود، اما اصولاً مذهب پدیدۀ متفاوتی از اعتقادات شخصی افراد است و بیشتر جنبۀ عمومی دارد. بیشتر مذاهب دارای رفتارهای سازمان‌یافته‌ای از قبیل مراسم دعای دسته جمعی، سلسله مراتب و درجات مختلف روحانی و مکان‌های مقدس و روحانی هستند.
انواع مذاهب

مطالعات علمی و دانشگاهی در خصوص پدیدۀ مذهب، آن‌ را به سه دسته و یا گروه کلی تقیسم‌بندی نموده است که عبارتند از:
 
1. مذاهب جهانی^[3]
2. مذاهب بومی و منطقه‌ای^[4]
3. مذاهب نوین^[5]    

مذاهب جهانی همان طور که از نام آن پیداست شامل مذاهبی است که پیروان زیادی در سرتاسر دنیا دارند و اصطلاحاً بین‌المللی هستند. مذاهب بومی و منطقه‌ای در برگیرندۀ گروه کوچکتری از افراد است و تنها متعلق به یک منطقه و یا ناحیۀ خاص می‌باشد. مذاهب نوین به مذاهب جدیدی گفته می‌شود که در گوشه‌ و کنار دنیا و در چند دهه و یا سدۀ اخیر شکل گرفته‌اند.

توسعۀ مذهب در فرهنگ‌های مختلف دارای اَشکال متفاوتی است. تکیۀ برخی از مذاهب بیشتر بر مسائل شخصی افراد است و این در حالی است که برخی از مذاهب دیگر تنها به جنبه‌های عملی آن تاکید دارند. برخی از مذاهب تنها به تفکرات و اعتقادات شخصی افراد توجه دارند و این در حالی است که برخی مذاهب دیگر بیشتر فعالیت‌های اجتماعی افراد را مد نظر دارند. برخی از مذاهب ادعای جهانی بودن دارند و گمان می‌کنند که قوانین صادره در آن مذهب وحی مُنزَل بوده و همه باید از آن پیروی کنند و این در حالی است که برخی مذاهب دیگر تنها به جهت ممارست برای گروه و یا فرقۀ خاصی پیش‌بینی گردیده است.
مذاهب معمولاً از تمرینات فکری، موسیقی و هنر کمک می‌گیرند. در بسیاری از مناطق نقش مذهب به طور رسمی و جدی با سازمان‌های عمومی از قبیل مراکز تحصیلی و آموزشی، امور خانوادگی، دولتی و سیاسی گره خورده است.


اعتقادات مذهبی

ریشۀ بیشتر باورهای دینی و مذهبی، در خصوص فلسفۀ حیات، طبیعت، پرستش خدا یا خدایان و تاثیر و دخالت روحانی و معنوی آن‌ها در زندگی روزمرۀ انسان‌هاست. در پاره‌ای از موارد ممکن است که این باورها نشات گرفته از طرز تفکر یک رهبر و یا پیشوای روحانی بوده باشد.

برخی از ادیان مانند "ادیان ابراهیمی"^[6] که شامل یهودیت، مسیحیت و اسلام است، ریشۀ الهی دارند. ادیان ابراهیمی همگی معتقد به فلسفۀ نزول پیامبر هستند. به این معنا که معتقدند خداوند برای هدایت و راهنمایی بشر افراد ویژه و برجسته‌ای که همانا پیامبران هستند را به نمایندگی از سوی خود انتخاب می‌کند.

ادیان مختلف دارای درجات متفاوتی از اهمیت برای "باور"ها هستند. به عنوان نمونه مسیحیت در مقایسه با ادیان دیگر تاکید بیشتری بر "باور" افراد دارد. کلیساها در طول تاریخ و در دوره‌های مختلف تاکید بیشتری در زمینه‌های "اعتقادی" و "باور"ی پیروان خود داشته‌اند.
 
ادیانی مانند یهودیت و اسلام بیشتر دارای قوانین مشخص و از پیش تعیین شده پیرامون زندگی افراد هستند.
در بارۀ این‌که آیا یهودیت مستلزم یک سیستم اعتقادی است یا نه، نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی معتقدند که در یهودیت "عضویت در گروه" از اولویت بالاتری برخوردار است و مسئلۀ اعتقادی و باوری در درجۀ دوم اهمیت است.
در اسلام، لازمۀ پذیرش و ورود به آن تنها با گفتن و بر زبان آوردن ذکر تشهد امکان‌پذیر است. "شهادت می‌دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت می‌دهم که محمد فرستاده و رسول خداست." و البته این تنها شروع راه است.

ادیانی مانند بودیسم و هندوئیسم بیشتر به شعائر، تشریفات مذهبی و دگرگونی خود افراد تاکید دارند. در واقع این ادیان بیشتر یک "طریقت" به شمار می‌آیند و پیرامون مسائلی از قبیل بهشت، جهنم و یا زندگی خصوصی افراد سکوت می‌کنند.

ادیان بومی و منطقه‌ای نقطه نظرات اعتقادی خود را بیشتر در قالب افسانه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای و محلی برای پیروان خود بیان می‌کنند نه "قوانین اعتقادی" از پیش تعیین شده.

مطالعات متعددی که در دو قرن اخیر در زمینۀ مقایسۀ مذاهب و ادیان مختلف صورت گرفته، اعتقادات مذهبی را در ردۀ فلسفی "ادیان جهانی" تقسیم‌بندی نموده است. مطالعات روانشناسی‌ای که در مورد طبیعت و ذات مذاهب مختلف صورت گرفته توصیه می‌کنند که بهتر است به مذاهب به عنوان یک پدیدۀ مجزا از رفتارهای فرهنگی نگریسته شود.


مذاهب از دید آمار

لیست مذاهب و ادیانی که بیشترین پیروان را دارند و در طول تاریخ بیشترین تاثیرات را در زندگی فردی و اجتماعی افراد ایفا کرده‌اند با توجه به تعداد معتقدان آن در جدول زیر آورده شده است. هر چند که این بدان معنا نیست که ادیان دیگر از درجۀ کمتری از اهمیت برخوردارند و یا کمتر تاثیرگذارند.         

فهرست ادیان و مذاهب عمده
1. یهودیت
2. مسیحیت
3. اسلام
4. بهائیت
5. مذاهب هندی
   1.5. هندوئیسم
   2.5 جای‌نیزم
   3.5. بودیسم
       1.3.5. تراوادا بودیسم
       2.3.5. واجرایانا بودیسم
   4.5. سیک‌یسم

6. مذاهب ایرانی
   1.6. زرتشتی‌گری
   2.6. مِندائیان
   3.6. مذاهب کُردی

7. مذاهب منطقه‌ای
   1.7. مذاهب سنتی آفریقاییان
   2.7. مذاهب بومی استرالیا
   3.7. مذاهب محلی چین
   4.7. مذهب بومی کره
   5.7. مذهب بومی ژاپن

8. تصوف


شرح مختصر برخی از ادیان

1. یهودیت
از قدیمی‌ترین ادیان ابراهیمی است که دین اصلی مردمان سرزمین یهودیه و اسرائیل کنونی می‌باشد. کتاب مقدس یهودیان تورات^[7] است و آن‌ها معتقدند که این کتاب توسط موسی در 1400 سال قبل از تولد مسیح به دست آنان رسیده است.
40 درصد از جمعیت 13 میلیونی یهودیان در عصر حاضر در اسرائیل، 40 درصد دیگر آنان در آمریکا و مابقی یهودیان در سراسر دنیا پراکنده می‌باشند.  

2. مسیحیت
دینی است که بر اساس زندگی و تعالیم عیسی مسیح بنا نهاده شده است. اعتقاد اصلی مسیحیان، عیسی و صلیب آن است و این که معتقدند عیسی پسر خداست. مسیحیان معتقد به اصل سه‌گانگی‌اند  و پدر، پسر و روح مقدس را یک خدای واحد می‌دانند.
مسیحیت دارای چندین فرقۀ مختلف است که از معروف‌ترین آن‌ها کاتولیک و پروتستان است. فرقۀ کاتولیک توسط پاپ در رُم هدایت و رهبری می‌گردد. فرقۀ پروتستان که در قرن 16 میلادی و در اثر اصلاحات نوینی به وجود آمده است دارای اختلافات اساسی با کاتولیک‌هاست. 

3. اسلام
اسلام مهم‌ترین دین سیاسی و مذهبی قرن هفتم میلادی است که توسط آموزه‌ها و تعالیم پیامبر اسلام محمد به وجود آمد. اسلام دین اصلی مردمان مناطقی از شمال آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا است. اسلام دارای فرقه‌های متعددی است که از معروف‌ترین آن‌ها شیعه و سنی است. همچنین مسلک وهابیت از دیگر فرقه‌های اسلام به شمار می‌رود که بیشتر در کشور عربستان صعودی رایج است.         

4. بهاییت
از ادیان جدیدی است که در ایران و توسط میرزا حسین‌علی نوری ملقب به بهاءالله و در قرن  نوزدهم میلادی به وجود آمد و در حال حاضر پیروان فراوانی در سرتاسر دنیا دارد. دین بهایی از نظر گستردگی پیروانش در سرتاسر دنیا بعد از مسیحیت در رتبۀ دوم قرار دارد. بهائیت معتقد به وجود خدای یگانه است و تمام پیامبران پیشین خدا را هم تایید می‌کند. 

5. ادیان هندی
مذاهب و ادیان هندی ادیانی هستند که عمدتاً در شبه قاره هند به وجود آمده‌اند و بیشتر آن‌ها دارای ریشه‌های کم و بیش مشترکی هستند. از معروفترین دین هندی می‌توان از هندوئیسم و بودائیسم نام برد.
به باور هندوها، یک روح واحد کیهانی به نام برهمن وجود دارد. هر موجود زنده یک روح ذاتی (آتمان) و خدایی دارد که با برهمن یکی است. از آنجا که موجودات زنده این را درک نمی‌کنند و فریب این تصاویر ناماندگار جهان ظاهری را می‌خورند روح‌های ذاتی افراد در تلۀ بدن‌ها گیر افتاده و نمی‌تواند به برهمن بپیوندد. تنها زمانی که فرد این یگانگی ارواح را کاملاً درک کرد، آتمان می‌تواند از چرخه زایش دوباره و قانون کارما بگریزد و به برهمن جاویدان بپیوندد. در آئین هندو، برهمن به دو صورت تعریف می‌شود: نیرگونا برهمن و سگونا برهمن. دین برهمایی دارای سه خدای مرد با نام‌های برهما، ویشنو و شیوا است. خدایان زن آئین هندو شامل پارواتی، دوی، و لاکشمی می‌باشد.

دین و فلسفۀ بودایی در حدود 600 سال پیش از میلاد مسیح توسط سیداراتا گوتما به وجود آمد. بودایی‌گری بیشتر بر کردار نیک و پرهیز از کردار بد و ورزیدگی ذهنی تاکید دارد. آماج این ورزیدگی‌ها پایان دادن به چرخۀ تولد مجدد یا سمساره است و این تنها از طریق درک حقایق راستین و رسیدن به رهایی یا همان نیروانا صورت می‌گیرد. بودایی‌گری به تدریج از هندوستان به بسیاری از کشورهای دنیا از جمله میانه، تبت، سریلانکا، چین، مغولستان، کره و ژاپن راه یافت.  

6. ادیان ایرانی
از برجسته‌ترین دین‌های ایرانی می‌توان از زرتشتی‌گری و مِندائی نام برد. 
دین زرتشتی‌گری به روایتی در حدود 600 سال قبل از میلاد مسیح و بر اساس تعالیم و آموزهای زرتشت پیامبر ایرانیان پایه‌گذاری شد. در این دین به ستایش و پرستش اهورامزدا تاکید می‌گردد. در آئین زرتشت نیکی و بدی دارای منابع مجزایی هستند. کتاب مقدس زرتشتیان اوستا نام دارد. بخش‌هایی از این کتاب به نام گاهان شامل سخنان شخص زرتشت است. 
مِندائی یکی از مذاهب اقلیت‌های ایران، سوریه و عراق است و پیروان این مذهب در واقع از پیروان حضرت یحیی می‌باشند. کیش مندائی در شمار مکتب‌های گئوسی است. بالاترین ردۀ دینی در آیین مندائی "گنجور" و پس از آن "ترمیده" است. 
 
7. ادیان منطقه‌ای
از معروفترین ادیان منطقه‌ای می‌توان از دین محلی چین نام برد. این دین آمیزه‌ای از تعالیم و آموزش‌های کنفسیوئیسم، تائوئیسم و پاره‌ای از تعالیم بودایی است. هر چند که به دلیل تسلط و نفوذ مائوئیسم در تاریخ معاصر چین، بسیاری از چینی‌ها خود را بدون دین و مذهب در نظر می‌گیرند اما ممارست آئین‌های مذهبی همچنان نزد بسیاری از اهالی این کشور پابرجاست.

دین منطقه‌ای مردم کُره "شامانیسم"^[8] و دین منطقه‌ای مردم ژاپن "شینتو"^[9] نامیده می‌شود که هر دوی آن‌ها مشترکات زیادی با دین بودایی دارند.        

8. تصوف^[10]
در فرهنگ فارسی دهخدا معنی تصوف بدین صورت آورده شده است: "تصوف نام مذهب طایفه‌ای از اهل حقیقت است که از خواهش‌های نفسانی پاک شده و اشیای عالم را مظهر حق می‌دانند و گویند در زمان سابق این طایفه صُوف می‌پوشیدند. لذا کلمۀ تصوف را بر افعال و اعمال آنان اطلاق نموده اند و یا آنکه آن کلمه می‌تواند مشتق از صُوف باشد که بمعنی یک سو شدن و رو گردانیدن است چه آنان از ماسوی‌اﷲ یک سو شده و رو گردانیده‌اند."

به نظر می‌رسد که اهل تصوف در ابتدا ساختار و نظام فکری و عرفانی خاصی نداشتند ولی به تدریج تشکیلات خانقاهی و رابطۀ مریدی و مرادی بین پیروان آن برپا گشت. یکی از موضوعات اصلی در تصوف، سماع است. جمع شدن صوفیان در یک محل (دویره یا خانقاه) و گوش فرادادن به آواز قوّال، که گاهی با ساز همراه می‌شده، از سنّت‌های دیرپای تصوف است.

تصوف در ایران دارای فرقه‌های مختلفی از قبیل نعمت‌اللهیه، ذهبیه، خاکساریه، اهل حق، قادریه و نقشبندیه است.

 
نشانه‌های برخی از مذاهب

پانویس‌ها:

1. Religion
2.  Faith
3. World Religions
4. Indigenous Religions
5. New Religious Movements
6. Abrahamic Religions
7. Torah
8. Shamanism
9. Shinto
10. Mysticism