اعتیاد دیجیتالی
بابک مدنی
پروندۀ مهرگان: با
توجه به رشد روزافزون دنیای کامپیوتر و افزارهای کامپیوتری از قبیل اینترنت و بازیهای
کامپیوتری در زندگی روزمرۀ افراد، و جایگزین شدن آن با بسیاری از فعالیتهای
اجتماعی، این پرونده
به بررسی اجمالی اعتیاد دیجیتالی شامل اعتیاد به اینترنت
و برنامهها و بازیهای کامپیوتری میپردازد.
اعتیاد به اینترنت
در سال 1995 میلادی روانپزشکی به نام "ایوان گولدبرگ"[1]، مورد
جدیدی از اعتیاد را معرفی نمود که اعتیاد
دیجیتالی نام گرفت.
در میانۀ شب برای خوردن آب بلند میشوید، اما
در برگشت، اجبار ذهنی دارید که ایمیل خود را بررسی کنید و سپس ساعتها همچنان به وبگردی یا چت
ادامه میدهید. اگر یک روز به اینترنت
متصل نشوید، دچار بیتابی شدید میشوید. پژوهشگران معتقدند که 10% کاربران دنیای دیجیتال، به آن معتادند و "پیشبینی میشود
در DSM-5یا راهنمای
تشخیصی- آماری اختلالات روانپزشکی نسخۀ شمارۀ 5، که قرار است در ماه می 2013
ارائه شود از آن به عنوان اختلال رسمی روانپزشکی یاد شود."
[2]

عوارض اعتیاد دیجیتالی
عوارض اعتیاد
دیجیتالی عبارتند از:
1. اجبارشدید ذهنی [3]فرد برای استفاده از اینترنت که قابل کنترل و چشم
پوشی نیست.
2. استفاده از اینترنت در افراد به صورتِ اشتیاق منحصر بفردی که قابل
مقایسه با قبل از آن نیست.
3. تاثیر شدید منفی بر سایر جنبههای زندگی "واقعی و غیر دیجیتالی"
فرد از قبیل روابط شخصی، خانوادگی، اجتماعی، شغلی و ... و مدیریت ناپذیر کردن زندگی
برای عملکردهای عادی.
4. فرد پس از مدتی، فقط با استفادۀ بیشتر به مطلوبیت مورد نظرش دست
مییابد.

هفت معیار اعتیاد دیجیتالی
انجمن روانپزشکی آمریکا برای شناخت اعتیاد اینترنتی و
افرادی که به استفادۀ مفرط از اینترنت معتادند،
معیارهایی را مشخص کرده است که طبق آن، چنانچه بخواهیم فردی را معتاد به اینترنت بنامیم، باید حداقل سه مورد از معیارهای هفت گانۀ زیر، در
طول یک دورۀ دوازده ماهه در وی دیده شود. معیارهای پیشنهادی این انجمن شامل هفت
مورد به شرح زیر است:
1. تحملِ صرف زمان
بیشتری در اینترنت به منظور رسیدن به رضایت.
در این شرایط، با وجود صرف همان میزان وقت، میزان رضایتمندیِ کاربر کمتر میشود و نیاز به زمان بیشتری دارد تا به همان درجه از
رضایت قبلی برسد.
2. کنارهگیری فرد، که بعد از کاهش و یا ترک
استفاده از اینترنت حاصل میشود.
این مسئله موجب بروز آثار فیزیکی از قبیل درد در بدن و استخوان، آثار رفتاری-ذهنی از قبیل بیحوصلگی، پرخاشگری و ... یا
اختلالاتی در عملکرد اجتماعی، فردی، ارتباطی و یا آموزشی فرد معتاد میشود.
3. از
اینترنت به منظور
کاهش علایم کنارهگیری استفاده شود.
4. از اینترنت اغلب در دورههای
زمانی پیش از آنچه در ابتدا در نظر بود
استفاده شود.
5. زمان
زیادی صرف کاربری اینترنت در زمینههای وبگردی و ... شود.
6. به دلیل استفاده از اینترنت، فرد از فعالیتهای
مهم اجتماعی، شغلی و یا تفریحی دست بکشد و
یا از میزان این فعالیتها بکاهد.
7. فرد به
دلیل استفادۀ مفرط از
اینترنت، خطر نبود روابط مهم اجتماعی، شغلی و فرصتهای آموزشی را بپذیرد.

در همین رابطه و به نقل از دکتر جی.جی. بلاک [4]در برخی موارد،
اعتیاد دیجیتالی به شدت از کارایی و عملکرد طبیعی بدن فرد میکاهد. مطالعاتی که در
کرۀ جنوبی صورت گرفته نشان میدهد که تا کنون 10 نفر به دلیل نشستن طولانی مدت در
کافههای اینترنتی دچار لختگی خونی شدند و مردند و یک نفر هم بر سر یک بازی آنلاین
کشته شد. وی میافزاید که فکر نمیکند وب سایت خاصی مسئول باشد چرا که این اعتیاد
از رابطۀ خود شخص با کامپیوتر ناشی میشود.
تست اعتیاد به اینترنت یا IAT
این تِست یکی از معتبرترین تستهای مربوط به
سنجش اعتیاد اینترنتی است که توسط دکتر کیمبرلی یانگ [5]ارائه شده است. برای انجام این تست به هر یک از 20 سوال طبق جدول زیر پاسخ
داده و خود را امتیازدهی کنید. نتایج امتیازدهی در همین جدول آمده است.
جدول امتیاز یابی و نتایج
پاسخ شما
|
هرگز
|
بهندرت
|
گاهی
|
مکرراً
|
غالباً
|
همیشه
|
نمره
|
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
جمع نمرات
|
20 تا 49
|
50 تا 79
|
80 تا 100
|
نتیجه
|
عادی
|
درحال معتاد شدن هستید.
مراقب باشید.
|
اعتیاد دارید.
به دنبال درمان باشید.
|
1- چقدر بیشتر از آنچه که قصد دارید، در اینترنت وقت صرف میکنید؟
2- چقدر به خاطر آنلاین ماندن، اعضای خانواده را نادیده گرفتهاید؟
3- چقدر اینترنت را به بودن با همسرتان ترجیح میدهید؟
4- چقدر از طریق اینترنت، با کاربران دیگر رابطه برقرار میکنید؟
5- چقدر دیگران از شما، به خاطر میزان آنلاین بودنتان شاکی هستند؟
6- چقدر به خاطر اینترنت، نمرات و کارهایتان در مدرسه اُفت کرده است؟
7- چقدر ایمیلهایتان را پیش از کارهای ضروری دیگرتان چک میکنید؟
8- چقدر عملکرد کاری و بهرهوری شما، به خاطر اینترنت آسیب دیده است؟
9- وقتی از شما میپرسند که چه کارهایی آنلاین انجام میدهید، چقدر در موضع تدافعی
یا پنهانکاری قرار میگیرید؟
10- چقدر افکار آزار دهنده در زندگی را با افکار آرام بخش در اینترنت خنثی میکنید؟
11- چقدر وقتی در اینترنت هستید، احساس میکنید توان پیشبینی امور را دارید؟
12- چقدر فکر میکنید که زندگی بدون اینترنت، چیزی کسالتبار، تهی و بیلذت است؟
13- چقدر وقتی کسی هنگام آنلاین بودن مزاحم شما میشود، غُر میزنید، فریاد میزنید
یا عصبانی میشوید؟
14- چقدر به خاطر قطع نکردن اینترنت، دچار بیخوابی هستید؟
15- چقدر فکر میکنید در حالت آفلاین، حواس پرتی دارید، ولی در حالت آنلاین بهتر
هستید؟
16- چقدر وقتی آنلاین هستید این جمله را به کار میبرید؟ "فقط چند دقیقه
مونده، الان میام"
17- چقدر سعی کردهاید از میزان آنلاین بودن خود بکاهید و موفق نشدهاید؟
18- چقدر سعی دارید میزان آنلاین بودنتان را از دیگران مخفی کنید؟
19- چقدر میزان آنلاینبودن را به بیرون رفتن با دیگران ترجیح میدهید؟
20- چقدر وقتی آفلاین هستید، احساس افسردگی و عصبیت دارید که با آنلاین شدن از بین
میرود؟
عوامل خطر
بر پایۀ یافتههای پژوهشگران، وجود هریک از موارد زیر فرد را برای گریز از
نامطلوبیتهای دنیای واقعی به دنیای دیجیتالی، بدون حل اساسی مشکلات، مستعد
میکند. توجه داشته باشید که در موارد اختلالات روانپزشکی فقط تشخیص متخصص
روانپزشک، که معمولاً برپایۀ نشانهشناسیِ ویژهای از DSM میباشد،
ملاک است و نه برداشت و تصور غیر حرفهای افرادِ غیر روانپزشک، از اسامی آن
اختلالات.
1. اختلالات روانپزشکی کینهتوزی، کمتوجهی، اختلال، و بیش فعالی که در روانپزشکی از آنها
به عنوان "ADHD" [6]یاد میشود.
2. اختلال روانپزشکی هراس اجتماعی [7]و اختلالات اظطرابی دیگر
3. اختلال روانپزشکی افسردگی
4. اختلالات روانپزشکی وسواسی- اجباری
5. نداشتن حمایتها و روابط عاطفی- اجتماعی مناسب به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی
و در هر حال نداشتن پیوندهای مناسب و متناسب با هر سن.
6. اعتیاد به دیگر موارد مثل مواد، الکل، قمار، امور جنسی، خرید و ...
باید توجه شود که به طور
کلی هر نوع اعتیادی خود نشانهای از اختلالات ذهنی-
روانی پنهان میباشد. همه باید به طور کامل به بهداشت روانی خود و
اعضای خانواده و حتی کارکنان خود توجه کافی بنمایند و برای مشکلات واقعی راه حلهای
واقعی و کارشناسانه را با جدیت جویا شوند و بدانند که "مشکلات کوچک حل
نشده"، مشکلات بزرگتر و پرهزینهتری
پدید میآورند.
درمانِ
اعتیاد دیجیتالی
برای درمان اعتیاد اینترنتی چه کنیم؟
آنچه باید در آغاز درمان بدان
توجه شود عبارت است از:
1. کاهش تدریجی ساعتهای استفاده
از اینترنت.
مثلاً نیم ساعت کاهش برای هر هفته تا دلتنگی و
بیتابی شدید ایجاد نکند.
2. همزمان با کاهش
تدریجی، جایگزینیابی مطلوب برای فرد.
روانپزشکان معتقدند که در صورت
بروز علایم اعتیاد
به اینترنت، منع کامل دسترسی به اینترنت نیاز نیست و توصیه هم نمیشود. اما باید تمهیداتی اندیشیده شود تا در نهایت به کاهش این دسترسی تا مرز
اعتدال منجر شود.
درمان اعتیاد دیجیتالی را از سه دیدگاه میتوان بررسی نمود:
برخورد اطرافیان
برخورد درمانگر
خودیاریِ خودِ بیمار
برخورد اطرافیان
1.
استفاده از متخصصین حرفهای یک ضرورت است.
2.
این گونه "رفتارهای اجباری" همچون
دیگر اختلالات "وسواسی- اجباری"، بسیار مقاوم هستند و عدم موفقیت فرد در
ترک آن به معنای ضعفش یا داشتن عمدی برای تکرار نیست. قبل از اعمال هر تصمیمی در
مورد فرد گرفتار، با کارشناسان حرفه ای مشورت بنمایند.
3.
از آنجا که بسیاری از "اختلالات
روان" ریشۀ ساختاری (ژنتیک، بیوشیمی مغز) و محیطی (شناخت، رفتار و آموزشهای
خانواده و اطرافیان و جامعه) دارند، بنابراین نباید مشکل فرد به عنوان "مشکل
او" مورد سرزنش قرار گیرد، بلکه باید به عنوان "مشکل ما"
با خردمندی و دلسوزی مورد پیگیری کارشناسی قرار گیرد. همزمان، بررسی و حل مشکلات
"روانی، ارتباطی و شناختی" اطرافیان برای تغییر فضایی که باید
پذیرای فرد بهبود یافته باشد، بسیار راه گشاست.
4.
اگر فضای واقعی خانواده، پرتنش است که کودکان و
نوجوانان را به گریز فرا میخواند، باید در آن تغییر اساسی ایجاد شود. باید به
مهارتیابی در حل مشکلات و تغییر باورهای ناسالم توجه جدی شود. باید بدانیم اگر از
خردسالی نتوانیم کودک را با انتخابهای متناسب به لذت بردن از تعاملات "چهره
به چهره" عادت دهیم و نتوانیم با بازی، گردش، حضور فیزیکی در کنارش و ...
فضای واقعی مطلوبی برایش فراهم کنیم، و او را همواره تنها رها کنیم، اگر او فقط
فضای مجازی رسانه و کامپیوتر را برای گریز انتخاب کند، در حقمان لطف کرده است.
5.
مروری بر گذشتۀ فرد برای یافتن فعالیتها و
انتخابهایی که برای او دلپذیر بوده است و در اختیار گذاردن این موارد به درمانگر.
6.
در نظر گرفتن پاداش مناسب برای فرد با کاهش
استفاده و متناسب پیشرفتش.
7.
بردباری در برابر بازگشت فرد، مایوس نشدن، و
بدتر از آن مایوس نکردن و تحقیر نکردن فرد.
برخورد درمانگر
با توجه به
آنکه 86% مبتلایان به اعتیاد اینترنتی دچار اختلالات روانپزشکی هستند [8]بنابراین اولین تصمیم درمانی میبایست تشخیص اختلالات پیشزمینهای
چون اضطراب، بیش فعالی
و ... باشد تا مداوای مناسب طراحی گردد. این مداوا میتواند در موارد حاد علاوه بر
"شناختدرمانی"، "رفتاردرمانی"، و "گروهدرمانی"
شامل "دارو درمانی" نیز باشد.
نکته: هیچ دارویی نباید خودسرانه مورد استفاده قرار بگیرد. حتی برای مواردی که
از نظر فردی غیرحرفهای مشابه با مورد دیگری میباشد. بنابراین در اینجا از بیان جزئیات دارویی خودداری میشود.
خودیاری خود بیمار
پس از آنکه بیمار به مدیریت نسبی تکانشهای [9]خود رسید، خودش میتواند فعالانه درمان خودیاری و مطالعه را
ادامه دهد. ازجمله:
- هدفگذاری و زمانبندی قبل از استفاده و اتصال به
اینترنت
- استفاده از نرمافزارها و سرویسهای
اینترنتی که به طور خودکار پس از مدتی اتصال به اینترنت را قطع کنند و تا
مدتی اجازه ورود ندهند. (البته با تقاضا و آگاهی خود فرد پس از اینکه با
درمانهای مقدماتی آمادگی یافت.)
- موکول کردن زمان اتصال به اینترنت به مدتی
قبل از فعالیتی دلپذیر
- در نظر گرفتن پاداش برای خود پس از کاهش استفاده
- انجام ورزشهایی مانند یوگا و مدیتیشن و فعالیتهای
بیرونی گروهی مثل رفتن به کوه یا جنگل
- هدفگذاری و برنامهریزی برای سالهای آینده بر پایۀ
ذوق و داشتهها و کمکهایی که میتواند بگیرد.
- مطالعۀ جدی کتاب؛ نه ورق زدن کتاب، پراکندهخوانی یا
خبرجویی؛ با برنامهریزی روزانه برای فهم ژرفتر خود و پیچیدگیهای
جهان معاصر و لذت بردن از آگاهی یافتن، بهبود شناخت و عملکرد خود
- عضویت در گروههایی با مشکلات مشابه برای کمک متقابل
پیشگیری از دام اعتیاد دیجیتالی
1. مشکلات عصبی، ارتباطی
و شناختی خود را از طریق حرفهای و با مددجویی از مشاوران حل کنید.
2. شناخت مناسبی از
زمانه و مطلوبیتها و نامطلوبیتهایش داشته باشید تا مسائل بیمورد برای خود
نیافرینید. زندگی را نوعی حل مسائل اجتناب ناپذیر
بدانید.
3. برای خوشگذراندن (بی
تجاوزگری و آسیبزایی) در زندگی، وقت بگذارید و برنامهریزی کنید.
4. هفتهای چند روز
فعالیت ورزشی انجام دهید.
5. برای شنیدن موسیقی،
فعالیتهای گروهی اجتماعی بیرون از خانه از قبیل کمک به بیماران با مشکلات جسمانی
در مراکز خاص چون توانجویان یا سالمندان دچار آلزایمر، مطالعۀ کتاب و ... وقت
بگذارید.
6. اگر جزء والدین هستیم،
الگوی عملی درستی باشیم و از کودکی، تنوع
فعالیتها را در زندگی رعایت کنیم. کودکان را به گردش و بازیهای گروهی،
فکری و ورزش مختصر روزانه عادت دهیم و خودمان هم از رفتارها و فیلمهای
خشونتگرا پرهیز کنیم. محیطی در خانه نیافرینیم که تنها محیط امن کودک و نوجوان
معصوم ما فضای مجازی و بازیهای رایانهای باشد. شادی و امید لازمۀ انتخابهای متعادل است که از پاسخ
مناسب به نیازهای فرد به دست میآید.
8 . تلاش جدی حکومتها
برای احترام به خواستهای افراد جامعه و ایجاد محیط
امن و شاد برای حضور واقعی نوجوانان و جوانان و کلاً مردم در هر عرصهای که دوست
دارند، تا مردم برای گریز از ناخوشایندی فضای واقعی اجتماعی و نبود فضایی برای
جولان شعف و شور، دچار انواع اعتیاد غیرساختاری نگردند.
9. صحبت با کودکان و نوجوانان قبل از رویدادی که میتواند مطلوب
آنها باشد و اینکه منابع اطلاعاتی را که از نقاط مثبت و منفی گفته
است، در اختیار آنان بگذاریم. شنوندۀ خوبی باشیم تا دغدغههای آنها را بفهمیم و
بتوانیم در حل آن، مشارکت منطقی داشته باشیم.
بازیها و برنامههای کامپیوتری
بازیها و برنامههای کامپیوتری از سرگرمیهای مطلوب کودکان و بسیاری از
بزرگتران است. اگر این انتخابها "هدفمند و برنامهریزی شده" باشند با
انتخاب بازیهای "سالم، خلاقیتزا، آموزشی و بیخشونت" میتوان اثرات
مثبت را انتظار داشت. در غیر این صورت ابزار پنهانسازی مشکلات
حل نشده، گریزگاهی غیر ایمن و نقبی از سلولی به
سلول دیگر خواهد شد.
اثرات مثبت ناشی از "استفادۀ هدفمند" و انتخاب بازیهای "سالم
و مسئله محور" و "گذاردن ضوابط درست برای اجرا و نتایج بازی یا
برنامه" عبارتند از:
1. افزایش قدرت حل مسئله
و خلاقیت
2. کمک به یادگیری و لذت
بردن از یادگیری
3. افزایش اعتماد به نفس
4. پایداری برای حل مسئله
5. تجربۀ موفقیت نسبی (شکست
از دید منفیگرایان)
6. اثرات مثبت همۀ بازیها
چون کنترل و رفع تنش و ...
7. ابراز وجود مسئولانه
8. آموزش زبان، ریاضی،
موسیقی و ...
اثرات منفی ناشی از استفادۀ زیاد از
بازیهای کامپیوتری عبارتند از:
الف. آسیبهای غیر فیزیکی یا روانی- اجتماعی
1. اُفت تحصیلی
2. معتاد شدن به این گونه بازیها به ویژه در افراد دارای اختلالاتِ
دیگر ذهنی– روانی که همچون اعتیاد به اینترنت میباشد و با همان نشانگان، با
این تفاوت که مورد اعتیادزا به جای آنلاین بودن، استفاده از بازیها و برنامههای
کامپیوتری است. این اعتیاد وابسته به سن نیست و میتواند کودکان، نوجوانان و
بزرگسالان را گرفتار کند، هر چند بیشتر نوجوانان به این بازیها کشش دارند.
بسیار بعید است که کسی صرفاً در بزرگسالی معتاد دیجیتالی شود، بیآنکه نشانههایی
از وابستگی شدید و گریزنده بودن از واقعیتها را در
سابقۀ خود نداشته باشد.
3. منزوی شدن از خانواده و فعالیتهای بیرونی به دلیل از دست رفتن الویت آنها برای
معتاد و همچنین به دلیل تغییرات خُلقی که در اثر آسیبهای فیزیکی به ویژه خواب،
تغذیه و درد بر فرد عارض میشود.
4. یاد نگرفتن دیگر مهارتهای لازم برای زندگی طبیعی.
5. پرخاشگری از بازیهای خشن و از دست رفتن حس منفی به خشونت در فرد.
[10]
ب. آسیب های فیزیکی
1. از لحاظ بینایی
راهکار: فاصلۀ 65 سانتیمتر از نمایشگر، هر چند دقیقه به نقطۀ دیگر نگریستن و
...
2. از لحاظ اسکلتی
و وزنی همچون درد در کمر، گردن، مچ دست، انگشتان، مفاصل، چاقی و ...
راهکار: محکم نشستن؛ استفاده از صندلی ارگونومیک که فضای خالی کمر را
بپوشاند، هر 20 دقیقه بلند شدن و کمی حرکت دادن بدن و مفاصل و ...
3. از لحاظ شنوایی
در بازیهای خشن و پر سر و صدا، کاهش حساسیت گوش
4. افزایش بروز میگرن در مستعدین به آن
5. اختلال
در خواب
6. سوء تغذیه به دلیل
در اولویت بودن بازی و آنلاین بودن برای فرد معتاد. بنابراین برنامۀ غذایی نرمال
رعایت نمیشود و تلاش میشود با غذاهای غیر مُغذی و سریع آماده شونده، زمان سوء
استفاده از دنیای دیجیتال بیشتر شود.
7. کوتاهی در بهداشت
فردی، چون حمام و ... به دلیل اولویت بازی و ...
عوامل خطر
1. کودکان و افراد
خجالتی و کمتر اجتماعی
2.کودکان و نوجوانان
کمتر مورد توجه والدین به دلایل غیر منطقی چون زرنگی- تنبلی از دیدگاه آنها یا
دلایلی چون مشکلات "جسمی-ذهنی" فرشتگان زندگی.
راهکارها
1. والدین باید در
خرید بازیها و برنامههای کامپیوتری نقش فعال داشته باشند، از محتوی آنها آگاهی
بیابند و بر اساس برچسبهایی که روی آنهاست بازی مناسب سن آنان خریداری کنند.
2. کامپیوتر در محل تجمع
عادی خانواده باشد نه در اتاق کودک، و به گونهای که نمایشگر قابل رویت
باشد.
3. برنامهریزی با
مشارکت کودک برای فعالیتهای گوناگون و اجرای دلپذیر آن فعالیتها.
4. گذاردن زمانی برای
بازی کامپیوتری قبل از فعالیت خیلی مطلوب برای
کودک تا از همین اولین تجربهها "ترک بازی و دنیای دیجیتال" مشتاقانه
صورت گیرد.
5. پرهیز از
استفاده از بازی به طور اتفاقی و بدون برنامه ریزی و به خصوص پس از ناراحتی کودک
از چیزی، و در عوض در این مواقع، مشغول کردن فرشته با گردش، شنیدن او، رفتن
به موزه، ورزش کردن و یا از همه مهمتر کتاب خوانی و مطالعۀ کتاب، تا
از راههای با بازده چندگانه به آرامش برسد. اگر کودک این چنین عادت کند در سنین
بالاتر احتمال "خود آسیبرسانی" با انتخابهای نامناسب در
مواجه با بحرانهای حتمی در زندگی، بسیار کمتر میشود.
6. مسئولیتسپاری به
کودکان متناسب سن و توانشان. چه بسا انجام دادن یک کار تحقیقاتی که در آن کودکان
موظف شوند تا جهت شناخت این آسیبها از معلمان خود، کتابخانهها و بزرگترهای دیگر مدد
جویند. و از این طریق کودک با آگاهی بیشتر با کششهایش روبرو میشود.
7. برنامهریزی حتمی
برای آنکه کودک از خردسالی به فراگیری هنری چون موسیقی یا نقاشی و ... بپردازد، نه
لزوماً برای حرفهای شدن بلکه برای رشد ذهنی و لذت بردن.
8. در صورت دیدن
نشانههایی از اعتیاد به بازی کامپیوتری (مشابه اعتیاد به اینترنت) باید آن را با
متخصصان درمیان گذاشت.
زیرنویسها:
1. Ivan Goldberg
2. ajp.psychiatryonline.org
3. Compulsive - Impulsive
4. J.J. BLOCK
5. Dr.
Kimberly Young
6. Attention Deficit Disorder Hyperactivity
Disorder
7. SOCIAL
PHOBIA
8. the
American journal of psychiatry ajp:
9. Impulse
10.
Anderson؛ Bushman