جشن مهرگان

مهرگان، اسطوره قيام کاوه آهنگر در برابر بيدادگري هاي ضحاک.
مهرگان جشن پاس‌داری ِ پيمان‌های اجتماعی
مهرگان، جشن مردن سردمداران ظالم
مهرگان، روز منکوب بد عهدان
مهرگان، روز شانزدهم مهر ماه
مهرگان، جشن آغاز زمستان
مهرگان، جشن انسان

در روز شمار کهن ايران، هر يک از سي روز ماه را نامي است که نام دوازده ماه سال نيز در ميان آنهاست. پيشينيان در هر ماه که نام روز و نام ماه يکي بود، آن را جشن مي گرفتند.  به عنوان نمونه روز شانزدهم هر ماه، به مهر روز موسوم است و به همین دلیل روز شانزدهم ماه مهر مطابق است با جشن مهرگان. روی هم رفته یازده جشن با شکوه در طی سال به این مناسبت ها برگزار میشد. چرا که یازده تن از خدایان، نام روز شان و نام ماه شان با هم تطابق داشت.
از میان این یازده جشن تنها دو جشن حتی پس از ورود اسلام به ایران نیز پا برجای ماند.
"مهرگا ن" که به خدای مهر یا "میترا" اختصاص داشت و  "تیرگان" که به خدای "تیر".

بسیاری گفته اند نوروز جشن آغاز تابستان است و مهرگان جشن آغاز زمستان. مهرماه و فروردين ماه به ترتيب آغاز اعتدال پاييزي و اعتدال بهاري میباشند و در آن روز و شب برابرند. بدین سبس زماني هر دو را، به عنوان آغاز سال جشن مي گرفتند.

علامه دهخدا در فرهنگ لغتنامه خود در باره لغت مهرگان چنین آورده است: "در توصیف مهرگان بعضی دیگر می گویند که فارسیان را پادشاهی بود مهر نام داشت و بغایت ظالم بود و او در نیمه ماه به جهنم واصل گردید. بدین سبب آن روز را مهرگان نام کردند و معنی آن مردن پادشاه ظالم باشد چه مهر به معنی مردن و گان به معنی پادشاه ظالم هم آمده است."

همچنین به روایتی دیگر مهرگان جشن پاس‌داری ِ پيمان‌های اجتماعی است. يعنی جشن ِ «انسان». موجودی که هويت ممتاز خود را در گرو همين پاس‌داری يافته است. اگر نوروز را روز «زمين» ناميده‌اند، چنان‌چه مهرگان نيز به اندازه‌ی نوروز شهرت می‌يافت هيچ دور از انتظار نبود که آن را روز «انسان» بخوانند.

از طرفی ماه مهر و مهرگان، در جامعه کشاورزي، فصل و زمان برداشت، انباشتن فراورده ها، پرداختن خراج و ماليات، اندوختن نيازمنديهاي زمستاني و گرمي بازارهاي موسمي بوده که هنوز - هر چند نه به نام مهرگان - برگزار مي شود. 

دکتر بهرام فره وشي از برگزاري مهرگان به عنوان جشني خانوادگي، در بين زرتشتيان يزد و کرمان و نيز "از آيين قرباني کردن گوسفند، در برخي از روستاهاي زردشتي نشين يزد، براي ايزد مهر" خبر مي دهد.

و اما از همه موارد بالا مهمتر اینکه، جشن مهرگان تنها به اين عنوان که نام روز با نام ماه يکي است برگزار نمي شود، بلکه بيشتر داستان و اسطوره قيام کاوه آهنگر در برابر بيدادگري هاي ضحاک است که يادمان اين جشن نمادين مي باشد.

ابوریحان بیرونی در این مورد می گوید:
«... در روز مهرگان فرشتگان به یاری کاوه ی آهنگر شتافتند و فریدون به تخت شاهی نشست و ضحاک ماردوش را در کوه دماوند زندانی کرد و مردمان را از گزند او برهانید ... »
همچنین در جایی دیگر آورده "در روز جشن مهرگان در سرای پادشاهان، مردی دلیر می گماشتند و بامدادان به آواز بلند ندا می داد، ای فرشتگان به سوی دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمنان برهانید."

فــریـدون فــرخ بـه گـرز  نـبــــــــــــرد         ز ضـحـاک تـازی بـرآورد  گـــــــــــرد
چو در برج شاهین شد از خوشه مهر         نشست او به شاهی سر ماه مهر

همچنین در هنگام مهرگان به يک‌ديگر هزاران سال بزی می‌گفتند - قابل مقايسه با صد سال به اين سال‌ها - که با سال‌های حکومت ضحاک نيز منطبق است!

از دوران کهن، همراه با جشن ها و آيين ها، واژگان فارسي نوروز و مهرگان به صورت معرب نيروز و مهرجان وارد زبان و قلمرو فرهنگي کشورهاي مسلمان عرب زبان گرديد. امروز در بسياري از کشورهاي - آسيايي و آفريقايي - واژه مهرجان به معني و مفهوم جشن و فستيوال به کار مي رود. 

سفره مهرگان

خوان یا سفره مهرگانی نیز همچون سفره هفت سین نوروز و دیگر سفره های جشن های ایرانی، هفت چینی از میوه ها و خوراکی هاست. ترکیبات این سفره عبارتند از:
شاخه هایی از درختان «سرو»، «مورد» و «گز» و شربتی از عصاره  «هوم» که با شیر رقیق شده و نان مخصوص «لورگ» روی پارچه ای ارغوانی رنگ گرد یک آتش دان چیده می شوند.
هفت میوه همچون سیب، انار، ترنج، سنجد، به، انگور سفید، انجیر، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو و ...
آجیل ویژه ای از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، پسته، مغز فندق، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک، نخودچی و ...
آش هفت غله از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن.
کاسه ای پر از آب و گلاب و سکه و برگ آویشن همراه با گل های بنفشه و ریحان، آیینه، سرمه دان، شیرینی و بوی های خوش همچون اسفند و عود و کُندر.


و در پایان با شعری از امیرهوشنگ ابتهاج (هـ الف. سایه) به این گفتار خاتمه می دهیم:

بــگشاییم کفتران را بــال
بــفروزیم شعله بـر سر کوه
بـسـرایـیـم شادمانه سرود
وین چنین با هزار گونه شکوه
                مهرگان را به پیشباز رویم ...
رقص پر پیچ و تاب پرچم ما
زیر پرواز کفتران سپید
شادی آرمیده گام سپهر
خنده ی نوشکفته ی خورشید
             مهرگان را درود می گویند ...
گرم هر کار مست، هر پندار
همره هر پیام، هر سوگند
در دل هر نگاه، هر آواز
توی هر بوسه، هر لبخند

تالیف و گردآوری
فرداد فرشته هوش   

مهر ماه 1388 - اکتبر 2009